BÀI 14.
SỞ HỮU BẤT THIỆN
Akusalacetasika
Sở hữu bất thiện là những sở hữu chỉ hợp với các tâm bất thiện, gồm có 14 sở hữu tâm, được chia làm năm nhóm:
I. SỞ HỮU SI PHẦN:
Là những sở hữu làm cho Tâm mê mờ, thiếu sáng suốt (vô minh). Những sở hữu này được tìm thấy trong tất cả tâm bất thiện nên chúng còn được gọi là Sở Hữu Bất Thiện Biến Hành và bao gồm bốn sở hữu sau:
1) Si (Moha):
Moha xuất phát từ ngữ căn Muh: bị sửng sốt, si mê, mê mờ, vô minh. Pāøli có chú giải: Mê mờ trong cảnh gọi là Si (Ārammane muyhathi: Moho). Si là một trong ba pháp căn bản phiền não và hiện hành trong tất cả các bất thiện tâm. Si trái với trí tuệ, nên không hiểu được lý nhân quả và Tứ Diệu Ðế.
Si là sự đam mê trong cảnh tượng, như người ngủ mê tưởng giấc chiêm bao là sự thật; như sương mù che áng tầm mắt, không cho ta nhìn rỏ được các cảnh vật ở xa.
– Chơn tướng của sở hữu Si là mờ ám, không có trí tuệ.
– Phận sự của sở hữu Si là ngăn che sự sáng suốt. Không hiểu được thấu đáo.
– Sự thành tựu của sở hữu Si là tạo sự mờ ám, nhận thức sai đối với cảnh.
– Nhân cần thiết của sở hữu Si là không khéo dùng tâm (tác ý sai lầm).
2) Vô Tàm (Ahirika):
Là không biết hổ thẹn khi làm điều ác (Na hiriyatina lajjiyati: Ahiriko), với sở hữu Vô Tàm, người ta có thể làm tất cả các điều tội lỗi (các ác pháp) mà không hề do dự. Không biết hổ thẹn với lương tâm.
– Chơn tướng của sở hữu Vô Tàm là không ái ngại khi thực hiện các ác pháp.
– Phận sự của sở hữu Vô Tàm là làm tất cả các ác pháp.
– Sự thành tựu của sở hữu Vô Tàm là tâm không lui sụt với cảnh tạo ác.
– Nhân cần thiết của sở hữu Vô Tàm là không biết tự trọng.
3) Vô Úy (Anottappa):
Không ghê sợ trước những hành động tội lỗi (Na ottappatīti: Anottappaṃ). Không biết hổ thẹn khi bị người khác chê cười. Như con thiêu thân bay vào lửa đỏ mà không sợ hải như thế nào, thì người Vô Úy cũng không hề sợ hải khi làm các pháp bất thiện như thế đó.
– Chơn tướng của sở hữu Vô Úy là cách không ghê sợ khi thực hiện các ác pháp.
– Phận sự của sở hữu Vô Úy là làm tất cả các ác pháp.
– Sự thành tựu của sở hữu Vô Úy là tâm không lui sụt với cảnh tạo ác.
– Nhân cần thiết của sở hữu Vô Úy là không tôn trọng kẻ khác.
4) Phóng Dật (Uddhacca):
Từ ngữ căn U (trên) + Dhu: giao động nổi lên. Phóng dật là trạng thái loạn động của tâm thức dễ bị cảnh trần chi phối. Như một đống tro, khi ném một hòn đá vào, bụi sẽ tung bay lên như thế nào; thì khi tâm bị cảnh kích thích, phóng dật sẽ khởi lên như thế ấy. Hoặc như mặt nước bị gió làm nổi sóng như thế nào, thì tâm phóng dật (ví như gió) sẽ làm tâm bất thiện bị giao động như thế ấy. Pāøli có chú giải: Sự loạn động gọi là Phóng Dật (Uddha tassabhāvo: Uddhaccaṃ). Phóng dật là một trong ngũ triền cái (Nivarana) và được Lạc (Sukha) thay thế trong Sơ thiền. Trong vài trường hợp đặc biệt, phóng dật đồng nghĩa với kiêu mạn.
– Chơn tướng của sở hữu Phóng dật là cách không an tịnh.
– Phận sự của sở hữu Phóng dật là làm tâm không thể an trụ lâu trên một cảnh.
– Sự thành tựu của sở hữu Phóng dật là tâm hằng giao động.
– Nhân cần thiết của sở hữu Phóng dật là không khéo tác ý.
II. SỞ HỮU THAM PHẦN:
Là những Pháp làm cho Tâm bị đối tượng thu hút, dính mắc theo trần cảnh, muốm gom mọi vật làm sở hữu cho chính mình; những sở hữu này chỉ hợp với tâm tham. Gồm ba sở hữu sau:
1) Tham (Lobha):
Là sự ôm ấp, bám víu những cảnh xuất hiện hợp với lòng ái dục, hợp với sở kiến. Từ ngữ căn Lubh: ôm ấp, níu lấy; nên Pāøli có chú giải: Ham muốn gọi là tham (Ubbhatīti: Lobho). Khi gặp cảnh tốt đẹp thì tâm tham khởi lên, chấp trớc trần cảnh, luyến ái đối tượng, say đắm theo ngủ dục. Sở hữu tham có thể ví như một cục nam châm hút sắt.
– Chơn tướng của sở hữu Tham là cách bị cảnh thu hút.
– Phận sự của sở hữu Tham là làm tâm bị vướng mắc vào cảnh.
– Sự thành tựu của sở hữu Tham là không dứt bỏ cảnh.
– Nhân cần thiết của sở hữu Tham là ưa gặp các pháp ràng buộc, hợp sở kiến.
2) Tà Kiến (Diṭṭhā):
Là hiểu sai sự thật. Từ ngữ căn Dit: thấy, nhận thức. Nhưng sự nhận thức ở đây là sai lầm, không đúng với sự thật. Thấy biết trái với sự thật, gọi là Tà Kiến (Micchā Passatīti: Diṭṭhi). Như một trái ớt cay mà lại cho là ngọt; coi thế gian là thường (thay vì vô thường), cho khổ não là an vui, cho vô ngã là hữu ngã (chơn tâm), coi bất tịnh là tịnh, … những nhận thức kể trên được gọi là Tà Kiến vì không đúng với chơn đế.
Tà kiến khác với Si; vì trong khi Si che phủ đối tượng, thì Tà kiến là những nhận thức sai lầm trên đối tượng.
– Chơn tướng của sở hữu Tà Kiến là cách cố chấp vào những nhận thức (sở kiến) không đúng với chơn lý.
– Phận sự của sở hữu Tà Kiến là suy xét sai lầm.
– Sự thành tựu của sở hữu Tà Kiến là chấp cứng lấy sự sai lầm.
– Nhân cần thiết của sở hữu Tà Kiến là không được gặp các bậc thiện tri thức.
3) Ngã Mạn (Māna):
Là kiêu ngạo, tự đắc, tự phụ; lúc nào cũng cho mình hơn người. Từ ngữ căn Man: kiêu ngạo, tự đắc, hay so sánh mình với kẻ khác. So sánh mình với người gọi là Ngã Mạn (Seyyomasmīti ādinā maññatīti: Mano).
– Chơn tướng của sở hữu Ngã Mạng là cách kiêu căn, tự phụ.
– Phận sự của sở hữu Ngã Mạng là làm cho được lừng lẩy.
– Sự thành tựu của sở hữu Ngã Mạng là cống cao, tự kiêu.
– Nhân cần thiết của sở hữu Ngã Mạng là phải có đối tượng để so sánh.
III. SỞ HỮU SÂN PHẦN:
Là những Pháp làm cho tâm nóng nảy, bực bội, khó chịu. Những sở hữu này chỉ thích hợp với tâm Sân. Gồm có bốn sở hữu như sau:
1) Sân (Dosa):
Từ ngữ căn Dus: phật ý, không bằng lòng. Khi có cảnh trái ý, nghịch lòng thì tâm Sân hay khởi lên. Nếu tâm Tham là sự gom vào, sự ôm ấp, gìn giữ đối tượng thì trái lại tâm Sân là sự đẩy ra, sự phá hoại, hủy diệt đối tượng. Sự hung ác, độc hại … gọi là Sân (Saya meva dussatīti: doso). Sân là một trong ba căn bản phiền não.
– Chơn tướng của sở hữu Sân là cách nóng nảy, thô tháo.
– Phận sự của sở hữu Sân là làm cho tâm ta và tâm người nóng phừng lên.
– Sự thành tựu của sở hữu Sân là phá hoại.
– Nhân cần thiết của sở hữu Sân là cảnh bất như ý (do tác ý sai lầm).
2) Tật (Issa):
Là sự đố kỵ. Từ ngữ căn i + su: ganh ghét, tật đố. Như khi thấy có người giàu sang, thành công hơn mình thì sanh lòng ganh ghét, đố kỵ, ganh tỵ, vì không muốn người khác hơn mình; không muốn có người hơn mình gọi là Tật (Issayanā: Issā). Tật trái với Tùy Hỷ (Muditā).
– Chơn tướng của sở hữu Tật là sự đố kỵ với kẻ khác.
– Phận sự của sở hữu Tật là sự không bằng lòng vì thấy người khác hơn mình.
– Sự thành tựu của sở hữu Tật là tránh né để khỏi thấy kẻ khác hơn mình.
– Nhân cần thiết của sở hữu Tật là những ưu điểm của kẻ khác (so với mình).
3) Lận (Macchariyaṃ):
Lận là sự keo kiệt, bỏn xẻn, không chịu chia sớt cho ai (Macchera bhavo: Macchariyaṃ).
– Chơn tướng của sở hữu Lận là cách gìn giữ tài sản của mình.
– Phận sự của sở hữu Lận là không chịu chia sớt cho ai.
– Sự thành tựu của sở hữu Lận là bón rít, không cho ra.
– Nhân cần thiết của sở hữu Lận là phải có tài sản.
4) Hối (Kukkuccaṃ):
Là hối tiếc, hối hận, ân hận việc đã qua (dù tốt hay xấu). Kukalassa bhàvo: trạng thái của một người có hành động sai lầm. Trạng thái của một người hối tiếc một hành động bất thiện đã làm, hoặc một hành động thiện đáng làm lại bỏ qua, hoặc một hành động thiện đã làm nhưng sau lại hối tiếc. Như một người hành động bố thí, giúp đở cho một người khác, sau được nghe kể về hành động xấu sa của người nhận bố thí thì sanh lòng ân hận vì cho rằng mình giúp lầm người. Hoặc một người lúc sân hận , mắng nhiếc kẻ khác, sau ân hận việc đã làm của mình. Hoặc một người không giúp đở người tàn tật, sau ân hận sự vô tâm của mình, … Pàli có chú giải: “Kataṃ me pāpamakataṃ me puññaṃ kukkaccaṃ = ân hận tội đã làm, phước lại bỏ qua, nên gọi là hối”.
– Chơn tướng của sở hữu Hối là hối tiếc, ân hận việc đã qua.
– Phận sự của sở hữu Hối là làm cho tâm bực bội với việc đã qua.
– Sự thành tựu của sở hữu Hối là sự ân hận trong tâm.
– Nhân cần thiết của sở hữu Hối là tội đã làm hay phước không làm.
IV. SỞ HỮU HÔN PHẦN:
Là những sở hữu tâm yếu đuối, muôïi lược, chỉ thích hợp với những tâm Bất Thiện Hữu Trợ. Gồm có hai sở hữu, chúng luôn luôn xuất hiện cùng lúc, là một trong ngũ cái, và chỉ có tâm sở Tầm mới trừ diệt được chúng.
1) Hôn Trầm (Thīna):
Từ ngữ căn The là co rút lại như lông gà gặp phải lửa. Thīna là trạng thái co rút của tâm.
– Chơn tướng của sở hữu Hôn trầm là sự lười biếng.
– Phận sự của sở hữu Hôn trầm là làm cho không còn tinh tấn.
– Sự thành tựu của sở hữu Hôn trầm là cách lui sụt.
– Nhân cần thiết của sở hữu Hôn trầm là không khéo dùng tâm.
2) Thụy Miên (Middha):
Là trạng thái hèn yếu, muội lược của các tâm sở. Tâm bắt cảnh không tươi tỉnh. Từ ngữ căn Middh: thiếu khả năng, lười biếng, không thích hoạt động, buồn ngủ.
– Chơn tướng của sở hữu Thụy Miên là sự dã dượi.
– Phận sự của sở hữu Thụy Miên là hạn chế lộ trình tâm, làm chúng giảm từ từ cho đến khi chỉ còn lại Hộ Kiếp.
– Sự thành tựu của sở hữu Thụy Miên là tâm lui sụt (buồn ngũ).
– Nhân cần thiết của sở hữu Thụy Miên là không khéo dùng tâm.
Hôn trầm được xem là sự đau yếu của các sở hữu tâm (Vedanā, Saññā và Sađkhāra: Thọ, Tưởng và Hành); Thụy miên được xem là sự đau yếu của tâm (Citta).
V. SỞ HỮU NGHI PHẦN:
Sở Hữu Hoài Nghi (Vicikichā) là sự nghi hoặc, không tin sự thật. Từ ngữ căn Vici là tìm hiểu, Kicchati là chán nản, mệt mỏi; vậy Hoài Nghi là chán nản trong việc tìm hiểu (vì không có kết quả). Hay Vi: không; Cikicchā: thuốc đối trị. Vậy Vicikichā có nghĩa là hết thuốc chữa. Thuốc chữa ở đây là Tri Kiến chơn chánh. Pāli có chú giải “Vicikicchātīti = do dự là hoài nghi”.
– Chơn tướng của sở hữu Hoài Nghi là cách nghi hoặc.
– Phận sự của sở hữu Hoài Nghi là làm cho lưởng lự, phân vân.
– Sự thành tựu của sở hữu Hoài Nghi là không thể quyết đoán.
– Nhân cần thiết của sở hữu Hoài Nghi là không khéo dùng tâm.